In de kijker december 2015

Fery Malek-Madani over het nieuwjaarsfeest Norouz

In de kijker december 2015

Norouz. Voor veel mensen die in België wonen is het een van de belangrijkste feesten van het jaar. Een nieuwjaarsfeest, om precies te zijn. Voor u uitkijkt naar ongekende rituelen op 1 januari: Norouz wordt gevierd op 21 maart. Dat is niet toevallig het begin van de meteorologische lente. Norouz viert de hergeboorte en het belang voor de natuur. Verzoening, respect en vernieuwing staan daarbij centraal. De Belgisch-Iraanse kunstcurator Fery Malek-Madani geeft tekst en uitleg bij ‘haar’ feest.

Fery Malek-Madani, je bent oorspronkelijk van Iran maar woont al een hele tijd in België. Hoe zou je je relatie omschrijven met je moederland?

Ik woon ontzettend graag in Brussel, maar ik vind het belangrijk om de band tussen de twee landen aan te halen. Ik keer er dan ook vaak naar terug. Ik ben er een hele tijd geleden geboren (lacht). Op mijn elfde kwam ik naar Brussel, waar ik op internaat ging en later ook universiteit liep. Maar daarna trok ik opnieuw richting Iran. Dat was in 1979, net voor de revolutie. Ik bleef er een jaar of drie maar de revolutie maakte de situatie onleefbaar. Samen met mijn man en dochter vluchtte ik naar België. Als banneling deze keer. Sindsdien zet ik me in om mensen uit Iran en bij uitbreiding moslimlanden en mensen uit België en Europa dichter bij elkaar te brengen. Kunst is daarvoor een heel dankbare manier. Als curator werk ik samen met Iraanse vrouwelijke artiesten en zet ik grote evenementen op om hun werk beter bekend te maken. In 2013 bijvoorbeeld stelde ik het werk van veertig jonge Iraanse artiesten tentoon in Brussel en volgend jaar staat een filmfestival op het programma met werk van Iraanse vrouwelijke regisseurs. De keuze voor vrouwelijke artiesten is bewust. Ik geloof heel sterk in gelijke rechten voor mannen en vrouwen. In Iran worden vrouwen hard gediscrimineerd. Het is duidelijk dat er iets moet gebeuren. Ik vind dat Iraanse vrouwen over het algemeen heel strijdvaardig zijn. Ze vechten en doen fantastische dingen, maar hier horen we daar nooit iets over. Ik probeer een stem te geven aan zij die hier geen stem hebben.

Heel veel Belgen, waaronder jij zelf,  vieren nieuwjaar op 21 maart. Vreemd genoeg is Norouz nauwelijks gekend bij het grote publiek. Kan je het feest even toelichten?

Norouz is een niet-religieus, geografisch breed verspreid feest dat in de hele regio rond het Iraanse Plateau wordt gevierd. Dat is een groot gebied dat loopt over Koerdistan, Azerbeidzjan, Afghanistan... Het basisidee is ‘vernieuwing’: de winter eindigt en de lente begint. De harde tijden worden achtergelaten en de komst van de zonnige, vrolijke lentetijd wordt gevierd. We vernieuwen alles. We maken het hele huis schoon, gooien oude dingen weg en kopen er nieuwe voor in de plaats. Vooral kinderen worden van kop tot teen in het nieuw gestoken. Norouz wordt gevierd op het moment van de lente-equinox. Dat is het moment dat de zon precies in het westen ondergaat en in het oosten opkomt. Dag en nacht zijn dan even lang. De equinox valt ieder jaar op 21 maart of 22 maart, afhankelijk van welke kalender je gebruikt. Het tijdstip is heel exact: het gaat om 356 dagen, een aantal uur en nog wat minuten. Daardoor verschuift de equinox ieder jaar. Hij kan net zo goed om zes uur ’s avonds vallen als om drie uur ’s morgens. In dat laatste geval zetten we onze wekker om onze nieuwe kleren aan te trekken (lacht).

Nourouzfestival in Muntpunt 2014 © Internationaal Comité

Enig idee hoe oud het feest is?

Dat valt moeilijk te zeggen. Er bestaan veel legenden over hoe het feest is ontstaan, maar de eerste archeologische bron is 2500 jaar oud. In Persepolis bleef een bas-relièf bewaard waarop je ziet hoe mensen de koning geschenken brengen ter ere van Norouz. Sindsdien wordt het feest over die hele brede regio gevierd. Het is heel interessant om te zien hoe Norouz gedurende zo’n lange periode de tand des tijds heeft doorstaan. Iran bijvoorbeeld is in de loop der eeuwen bezet door Mongolen, door Arabieren, … en zelfs vandaag onder het regime van de Islamitische Republiek – die niet zo gek is op het feest – blijven mensen Norouz vieren. Na de revolutie zijn Iraniërs massaal geëmigreerd, naar heel veel verschillende landen. In die zin is Norouz ook een feest dat mensen wereldwijd met elkaar verbindt.

Doordat Norouz over zo’n lange periode in zo’n wijde omgeving is gevierd, zijn er heel veel lokale gebruiken ontstaan. De diversiteit in riruelen is groot. Er zijn andere verhalen, andere traditionele spelletjes, ander gebak. De manier waarop het feest een vertaalslag heeft gekregen in lokale gebruiken is volgens mij de kracht van Norouz: het zorgt ervoor dat het voor mensen relevant blijft.

Over welke gebruiken en rituelen hebben we het dan?

Bij ons, Iraniërs, staat een tafel centraal met zeven symbolische ingrediënten die in het Perzisch allemaal met een s beginnen. We spreken dan ook letterlijk van Haft Seen, wat zoveel wil zeggen als  zeven s’en. Al de ingrediënten komen uit de natuur: gekiemde zaden (Sabzeh), zoete pudding van tarwekiemen (Samanu), gedroogde olijven (Senjed), look (Seer), een appel (Seeb), fruit van de Sumak (Somaq) en azijn (Serkeh). Ieder ingrediënt heeft een directe link met de natuur en heeft een symbolische waarde. De azijn bijvoorbeeld staat symbool voor alles wat oud is, voor wat voorbij is. Het is tegelijkertijd ook het symbool van geduld, van tijd. De appel wordt gekoppeld aan schoonheid en kracht. Ieder ingrediënt stelt iets voor.

De gekiemde zaden (Sabzeh) zijn voor ons heel belangrijk. Een aantal weken op voorhand beginnen we ze te kweken. We leggen zaden van linzen of granen in een schaaltje met water en zien ze dag na dag groeien. Twee dagen voor Norouz stellen we de tafel met alle ingrediënten op om ze dertien dagen na Norouz weer af te breken. Ook daar spelen de Sabzeh een belangrijke rol. Op de dertiende dag van het nieuwe jaar moeten we de steden verlaten en de natuur intrekken. De Sabzeh nemen we mee. Het is de bedoeling om de Sabzeh eerst te knopen en daarna is stromend water te gooien. Dan mag je een wens doen. Misschien wil je wel een nieuwe job, of dat je dochter dit jaar trouwt of een betere gezondheid… Je gooit het pakketje in stromend water. De recyclagedachte zit daar sterk in: de kiemen komen uit de natuur en jij geeft ze terug. In Brussel vind je heel weinig stromend water en dat kan best wel grappig zijn. Zo gooi ik de Sabzeh wel een eens in de vijvers voor het Flageygebouw, niet ver van waar ik woon. Vaak zie ik dan overal pakketjes liggen. Ik ben duidelijk niet de enige die dat doet.

Verschilt de manier waarop je als kind Norouz vierde in Iran van hoe je het feest hier viert?

Een van de belangrijkste dingen van Norouz is dat je je familie en vrienden opzoekt tijdens die dertien dagen van het feest, startend op de equinox. In Iran was mijn familie veel uitgebreider dan hier. Mijn vader had negen broers en zussen en ook mijn moeder had veel familieleden. We hadden dus heel wat bezoeken af te leggen. Voor de kinderen was dat zalig want in die tijd was de situatie in Iran anders dan vandaag. Er was nog geen globale consumptiecultuur. Norouz was bijvoorbeeld de enige periode in het jaar waar we snoepen hadden, die dan nog eens speciaal voor het feest werden gemaakt. Voor ons waren snoepen dus onlosmakelijk verbonden met Norouz, dat was fantastisch. Kinderen kregen bovendien ook veel geld. Geen cadeautjes, maar geld. Nieuw geld, de bankbriefjes waren zo weinig mogelijk gebruikt. Op de eerste avond van Norouz kwamen we samen om ons geld te tellen en te kijken hoe rijk we waren, volgepropt van de talloze lekkernijen. Dat zijn mooie herinneringen.

In België hebben we minder familie, maar we proberen het feest te delen met onze Belgische vrienden. We nodigen hen bij ons thuis uit en sommige Iraanse organisaties regelen een evenement om mensen rond de Haft Seen-tafel samen te brengen.

Volgend jaar organiseren het Norouz Comitié, waar je deel van uitmaakt, een festival in het Brusselse Muntpunt. Wat willen jullie daarmee bereiken?

We willen vooral dat het feest hier bekender wordt. Zoals je weet is Norouz erkend door Unesco als immaterieel cultureel erfgoed. Die erkenning helpt om het feest, en vooral waar het voor staat, bekender te maken. In 2010 bijvoorbeeld riep Unesco 21 maart uit tot Internationale dag van Norouz. Zelfs google doet op die dag iets speciaals. Al een aantal jaar op rij toont google de Haft Seen op 21 maart, wat heel fijn is. In Canada en de Verenigde Staten is Norouz zelfs een officiële feestdag. Het is een erkende reden om die dag niet te gaan werken. We zouden graag hebben dat ook België Norouz erkent als universeel immaterieel erfgoed en dat onze Belgische medeburgers dit feest leren kennen, waarderen en het zien als iets waar ze zelf ook iets mee zijn. Norouz heeft immers een universele boodschap, die van het belang van de natuur. Als de mensen het feest beter leren kennen zullen ze het zich op termijn ook toe-eigenen, daar ben ik van overtuigd. We leven in een steeds meer geseculariseerde wereld. Diverser ook. We breken los van religie. Het zou toch leuk zijn respect voor de natuur – iets wat ons allen aangaat – met elkaar te delen.

Het feest heeft dus niets te maken met religie?

Niets. Om een voorbeeld te geven. In Iran bijvoorbeeld wordt Norouz zowel gevierd door de joden, Armeniërs; katholieken, orthodoxen en moslims die er wonen. Dat is een mooie manier om mensen samen te brengen.

Norouz is een nieuwjaarsfeest, maar in België valt Nieuwjaar officieel op 1 januari. Vier je dat ook?

Natuurlijk. Zolang mijn dochter nog thuis woonde, zette ik zelfs een kerstboom. Ik voel me evenveel Belg als Iraanse, dus ik vier beide feesten. Cultuur moet openstaan voor iedereen. Ik ben ervan overtuigd dat cultuur niet dient om ons van elkaar te onderscheiden, maar inclusief werkt.

Heb je het gevoel dat Norouz goed gekend is door leerkrachten in Belgische scholen?

Nee, al zou ik dat zo graag hebben. Ik zou het fantastisch vinden moest het concept van Norouz ooit de weg vinden naar ons onderwijs en erin opgenomen zou worden. Wanneer kinderen op school iets leren over ‘de anderen’ is het vaak toch in een negatieve context. Het gaat over oorlogen, kolonialisme, de strijd tussen mensen... Zo benadrukken we heel sterk de verschillen terwijl we veel meer aandacht zouden moeten hebben voor de gemeenschappelijke waarden. Respect voor de natuur is iets wat ons allemaal verbindt en Norouz staat open voor iedereen. 

LECA onderzoekt samen met Erfgoedcel Brussel en het Internationaal Comité hoe de gebruiken en betekenis van het Norouzfeest in België meer zichtbaaheid kunnen krijgen.